در سال‌های اخیر، ایران با مجموعه‌ای از چالش‌های پیچیده در مسیر توسعه هوش مصنوعی مواجه بوده که عملاً روند پیشرفت این فناوری را کند کرده است. در حالی که این موانع همچنان پابرجاست، کشورهای منطقه با سرمایه‌گذاری‌های هدفمند و برنامه‌ریزی استراتژیک، با سرعت در حال تحقق چشم‌اندازهای بلندپروازانه خود در حوزه هوش مصنوعی هستند.
محدودیت‌های زیرساختی (در کشورهای در حال توسعه) نظیر ناترازی برق، نبود دیتاسنترهای قدرتمند و ضعف در شبکه‌های ارتباطی از جمله مشکلات رایج هستند. ایران، مصر و پاکستان از جمله کشورهایی هستند که با این چالش‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کنند. در این مطلب به طور ویژه به چالش‌های توسعه هوش مصنوعی در ایران به نقل از دنیای اقتصاد می‌پردازیم.
هشدار IDCA: توسعه هوش مصنوعی در ایران؛ زیر سایه بحران برق
طبق گزارش جهانی هوش مصنوعی ۲۰۲۵ که توسط سازمان بین‌المللی مراکز داده (IDCA) منتشر شده، ایران با وجود برخورداری از ظرفیت بالا در میان کشورهای دارای اقتصاد دیجیتال متوسط، فاقد زیرساخت‌های پایدار و استراتژی ملی منسجم برای توسعه این فناوری است.
در این گزارش آمده است که کشورهایی مانند ترکیه، مالزی و امارات متحده عربی با برنامه‌ریزی دقیق و هدفمند توانسته‌اند جایگاه خود را در عرصه هوش مصنوعی تثبیت کنند. در مقابل، ایران با محدودیت‌های جدی در زمینه مراکز داده و تأمین برق، در معرض خطر عقب‌ماندگی در اقتصاد دیجیتال قرار دارد.
ناترازی برق؛ مانعی اساسی در مسیر توسعه هوش مصنوعی ایران
گزارش IDCA به یکی از چالش‌های مهم کشورهای در حال توسعه اشاره دارد: این کشورها به‌طور میانگین تنها ۲ درصد از سرانه برق کشورهای توسعه‌یافته را در اختیار دارند. ایران، مصر، پاکستان و حتی هند با محدودیت‌های جدی در تأمین برق دیتاسنترها مواجه‌اند؛ مسئله‌ای که به‌عنوان مانعی کلیدی برای جهش سریع در حوزه هوش مصنوعی شناخته می‌شود.
رتبه ایران در شاخص جهانی آمادگی هوش مصنوعی
بر اساس داده‌های مرکز پژوهش‌های مجلس و آمار مؤسسه آکسفورد اینسایت در سال ۲۰۲۳، ایران در میان ۱۹۳ کشور جهان، رتبه ۹۴ را در شاخص آمادگی هوش مصنوعی کسب کرده است. این در حالی است که کشورهای پیشرفته‌ای مانند ایالات متحده، سنگاپور و بریتانیا به ترتیب در رتبه‌های اول تا سوم قرار دارند. این فاصله چشمگیر نشان‌دهنده عقب‌ماندگی ایران در زمینه توسعه، تنظیم‌گری و بهره‌برداری از هوش مصنوعی است. کارشناسان این وضعیت را ناشی از کمبود زیرساخت‌های فناوری، محدودیت‌های قانونی و نظارتی، و فقدان سیاست‌های جامع و منسجم در این حوزه می‌دانند.
نقش حیاتی برق در عملکرد سخت‌افزارهای هوش مصنوعی
محمدباقر سجادی، فعال حوزه ai، در خصوص تأثیر ناترازی برق بر توسعه هوش مصنوعی در ایران می‌گوید:
«برق نقشی حیاتی و تعیین‌کننده در بهره‌برداری از فناوری هوش مصنوعی دارد. سخت‌افزارهای پردازشی، به‌ویژه کارت‌های گرافیکی (GPU) که برای آموزش مدل‌های هوش مصنوعی استفاده می‌شوند، نیازمند برق پایدار و پرقدرت هستند. این منابع نه‌تنها در مرحله آموزش مدل‌ها بلکه در ارائه خدمات هوش مصنوعی به کاربران نیز کاربرد دارند. ناپایداری برق می‌تواند عملکرد این سیستم‌ها را مختل کند.»
او تأکید می‌کند که در صورت بروز قطعی برق گسترده، سیستم‌های پردازشی دچار اختلال شده و توان ارائه خدمات هوش مصنوعی کاهش می‌یابد. همچنین کارکنان شرکت‌ها به سرورها و اینترنت دسترسی نخواهند داشت و این موضوع توسعه مدل‌های هوش مصنوعی را متوقف می‌کند. به گفته محمدباقر سجادی، قطعی برق تأثیر مستقیم و جدی بر سرعت توسعه و ارائه خدمات هوش مصنوعی دارد.
افت بهره‌وری انسانی و سخت‌افزاری در اثر قطعی برق
باقری نیز در این زمینه می‌افزاید:
«قطعی برق دو پیامد مهم دارد؛ نخست کاهش توان سخت‌افزارها و منابع پردازشی، و دوم افت بهره‌وری نیروی انسانی که مستقیماً با سرورها و خدمات آنلاین در ارتباط است. این دو عامل به‌صورت همزمان موجب کندی توسعه و ارائه خدمات هوش مصنوعی می‌شوند و اهمیت تأمین برق پایدار را بیش از پیش نمایان می‌سازند.»
ناترازی برق؛ تهدیدی برای زیرساخت‌های حیاتی کشور
داوود ادیب، رئیس انجمن صنفی کارفرمایی شرکت‌های فناور هوش مصنوعی و اقتصاد دیجیتال ایران، در گفت‌وگو با روزنامه دنیای اقتصاد اظهار می‌کند:
«ناپایداری برق یکی از چالش‌های بالقوه و جدی آینده صنعت هوش مصنوعی در ایران است. این مشکل می‌تواند زیرساخت‌های حیاتی مانند سوپرکامپیوترها و دیتاسنترها را که باید به‌صورت ۲۴ ساعته فعال باشند، تحت تأثیر قرار دهد.»
او هشدار می‌دهد که قطع برق یا محدودیت انرژی منجر به نوسان در سرویس‌دهی، کاهش اعتماد کاربران و افت پایداری سیستم‌ها می‌شود. ناپایداری برق همچنین بر فعالیت‌های تحقیق و توسعه اثرگذار است. دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها برای ادامه تحقیقات خود نیازمند برق پایدار هستند و سرورهای تحقیقاتی باید به‌طور مستمر در دسترس پژوهشگران باشند. خاموشی‌ها و محدودیت‌های مصرف انرژی باعث افت کیفیت پژوهش‌ها و سوق دادن محققان به سمت پروژه‌های کوچک‌تر می‌شود.
بحران آب؛ تهدیدی دیگر برای تولید انرژی پایدار
ادیب همچنین به بحران آب اشاره کرده و می‌گوید:
«کمبود آب می‌تواند صنایع مرتبط با تولید انرژی را فلج کند. نیروگاه‌های حرارتی و برق‌آبی به آب وابسته‌اند و بحران آب در ایران می‌تواند تولید پایدار انرژی را با چالش مواجه سازد. این کمبود انرژی نه‌تنها زیرساخت‌های هوش مصنوعی را مختل می‌کند، بلکه عملکرد سیستم‌های خنک‌کننده سوپرکامپیوترها و دیتاسنترهای بزرگ را نیز با مشکل روبه‌رو می‌سازد.»
مصرف انرژی هوش مصنوعی؛ عددی پنهان اما تأثیرگذار
اگرچه شرکت‌های هوش مصنوعی میزان مصرف انرژی هر پرامپت یا دستور را محرمانه نگه می‌دارند، اما روزنامه لوموند مصرف انرژی هر دستور ساده را حدود ۰.۳ وات اعلام کرده است. اگر یک‌میلیون نفر از Iranian artificial intelligence استفاده کنند و به‌طور متوسط روزانه ۱۰۰ دستور متنی ساده ارسال کنند، مصرف برق دیتاسنترهای ایرانی به ۳۰ مگاوات در روز خواهد رسید. با افزایش تعداد کاربران و پیچیدگی دستورات، به‌ویژه در زمینه تصویرسازی و تولید ویدئو، مصرف انرژی به‌مراتب بیشتر خواهد شد.
لزوم توجه جدی به زیرساخت‌ها و سیاست‌گذاری کلان
با توجه به چالش‌های موجود، روشن است که توسعه هوش مصنوعی در ایران بیش از هر زمان دیگری نیازمند توجه جدی به زیرساخت‌های حیاتی و سیاست‌گذاری کلان است. ناترازی برق، بحران آب، محدودیت‌های قانونی و نظارتی و نبود استراتژی ملی منسجم، همگی عواملی هستند که می‌توانند سرعت پیشرفت ایران در حوزه اقتصاد دیجیتال و فناوری‌های هوشمند را کاهش دهند. کارشناسان هشدار می‌دهند که بدون سرمایه‌گذاری هدفمند در تأمین انرژی پایدار، توسعه مراکز داده و ایجاد محیط مناسب برای پژوهش و نوآوری، حرکت ایران در مسیر توسعه هوش مصنوعی ملی با کندی مواجه خواهد شد.
